އެސްބެސްޓޯއީސިސް

 

އެސްބެސްޓޯއީސިސް

އެސްބެސްޓޯއީސިސް (Asbestosis) އަކީ ފައިބަރު ކުނޑީގައި ނޫނީ ފައިބަރުގައި ހިމެނޭ "އެސްބެސްޓޯސް" (asbestos) ފުއްޕާމެޔަށް ނޭވާލުމުގެ ތެރެއިން އެތެރެވެގެން ކުރިމަތިވާ ފުއްޕާމޭގެ ދާއިމީ ބައްޔެކެވެ. ދިގު މުއްދަތަކަށް ފައިބަރަށް ހުށަހެޅުމަކީ ނޫނީ ދިގުމުއްދަތެއް ވަންދެން ފައިބަރުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅުމަކީ ފުއްޕާމޭގެ ސިލޯށިތައް ލަކުނުލައި، ނޭވާކުރުވުން ކުރިމަތިވާނެ ކަމެކެވެ. ވަރަށް އާދައިގެ އުދަނގޫތަކުން ފެށިގެން ބޮޑެތި އުދަނގޫތައް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ގެ ސަބަބުން ކުރިމަތިވެދާނެ އެވެ. އާންމު ގޮތެއްގައި އެސްބެސްޓޯއީސިސް ގެ އުދަނގޫތައް ފާހަގަވަނީ ފައިބަރަށް ނޫނީ އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ އެތައް ދުވަހެއް ފަހުންނެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯސް އަކީ ހޫނާއި ދަބަރުން މިންޖުކޮށްދޭ ތަބީއީ މައުދަނީ އުފެއްދުމެކެވެ. ނޫނީ މާއްދާ އެކެވެ. ކުރީގައި ތަށިމުށި އުފެއްދުން، ސިމެންތި އަދި ހޫނުން ސަލާމަތްކުރަން ބޭނުންކުރި އުފެއްދުންތަކުގައި އެސްބެސްޓޯސް ބޭނުންކޮށްފައި ވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯއީސިސް އަކީ ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނުލުން ކުރިމަތިކުރުވާ 200 ވައްތަރުގެ ތެރެއިން އެއްވައްތަރެވެ. އަދި މިއީ އިންޓަސްޓިޝަލް ލަންގް ޑިޒީޒް ގެ ގޮތުގައި ގިންތިކުރެވޭ ބައްޔެއް ވެސް މެއެވެ. މިބައްޔަށް އެއްވެސް ފަރުވާއެއް ނުވެއެވެ. ނަމަވެސް ފަރުވާގެ ގޮތުގައި ކުރެވޭ ކަންކަމުން ބަލީގައި ބޮޑުވަރުވުން ކުޑަކޮށްދީ، ބަލީގެ އުދަނގޫތަކަށް ލުއިކަން ގެނެސްދެއެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024). 

އެސްބެސްޓޯސް އަކީ ކޮބާ؟

އެސްބެސްޓޯސް އަކީ ތަބީޢީ 6 މައުދަނީ ފައިބަރު ހިމެނޭ ގުރޫޕެކެވެ. މިފައިބަރުތައް ފާހަގަވެފައިވަނީ އެއަށް ލިބިފައިވާ ބާރު، އަލިފާނާއި، ކެމިކަލްއަށް ނުގުޑުމުގެ ސިފައިގައި ސަބަބުންނެވެ. މިސިފަތަކުގެ ސަބަބުން އިމާރާތް ކުރުމާއި، ބޯޓު ބަނުން އަދި އެހެނިހެން ޞިނާޢަތްތަކުން އެސްބެސްޓޯސް އަންނަނިވި ބޭނުންތަކަށް ބޭނުންކުރެއެވެ.

·         ސިމެންތި އަދި ޕްލާސްޓިކް ބާރުގަދަކުރުން ނޫނީ ވަރުގަދަކުރުން

·         އިންސިއުލޭޓް ކުރުމަށް ބޭނުންކުރުން ނޫނީ އުފެއްދުންތަކުގެ ބޭރު ނިވާކޮށް ރައްކާތެރިކުރުމަށް ބޭނުންކުރުން

·         އަސްކަރީ އުޅަނދުތައް، ތަށިމުށީގެ އުފެއްދުންތައް އަދި އިމާރާތްތަކުގައި އަލިފާން ހިފިޔަ ނުދިނުމަށް ބޭނުންކުރުން

·         އަޑު ދެމުމަށް ނޫނީ ތަންތަން އަޑު ބޭރުނުވާނެ ގޮތް ހެދުމަށް ބޭނުންކުރުން  

އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރު އެކިކުލައިގައި ހުރެދާނެއެވެ. އެގޮތުން ހުދު،ފެހި، މުށި، ނޫ ނުވަތަ އަޅި ކުލައިގައި ވެސް ހުރެދާނެ އެވެ. ހުދު ކުލައިގެ އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރަކީ ދުނިޔޭގައި ވެސް އެންމެ އާންމުކޮށް ބޭނުންކުރާ އެސްބެސްޓޯސްގެ ވައްތަރެވެ. މިވައްތަރުގެ އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރަށް "ކްރީސޯޓައިލް"(chrysotile) އެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

ސަބަބުތައް

އެސްބެސްޓޯސް މަތީ މިންވަރަކަށް ހިމެނޭ ހިރަފުހަށް (ފައިބަރު ކުޑިއަށް) ދިގުމުއްދަތަކަށް ހުށަހެޅިފައިވާނަމަ، ވައިގެ ތެރޭގައި ދައުރުވާ ފައިބަރު ކުޑި ފުއްޕާމޭގެ ތެރެއަށް ވާޞިލްވެ، އެންމެ އެތެރޭގައި ހުންނަ ވައިކޮތަޅު ތަކުގައި ހަރުލުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ. ވައިކޮތަޅުތަކަކީ ލެޔަށް އޮކްސިޖަން ފޯރުކޮށްދީ، ލެއިން ކާބަންޑައިއޮކްސައިޑް ބޭރުކުރުމުގެ މަސައްކަތް ހިންގާ ކާރުޚާނާ އެވެ. އެސްބެސްޓޯސް ހިމެނޭ ފައިބަރުން ފުއްޕާމޭ ހިލުވާލައި، ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނުލައި، ފުއްޕާމޭ ހަރުއަރައެވެ. މިކަމުގެ ސަބަބުން ނޭވާލުމަށް ދަތިވެ، ނޭވާ ކުރުވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).   

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ގައި ގިނަ ދުވަސް ވާވަރަކަށް ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނުލުން ދުވަހެއް ދުވަހަކަށް އިތުރުވަމުންދާނެ އެވެ. އަދި މަޑުމަޑުން ފުއްޕާމޭ ހަރުއަރައި، ފުއްޕާމޭ ފުފެން ޖެހޭ ވަރަށް ފުފުމާއި، ހިނދެންޖެހޭ ވަރަށް ހިނދުމުގެ މަސައްކަތަށް ބުރޫއަރައެވެ. އޭގެ ނަތީޖާއެއްގެ ގޮތުން ނޭވާލުން ދަތިވެ، ނޭވާކުރުވާގޮތް ވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުމަކީ ފައިބަރު ކުޑީގައި ހިމެނޭ އެސްބެސްޓޯސް ފުއްޕާމޭގައި ހަރުލުމަށް މަގުފަހިކުރާ އަދި ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނުލުން އަވަސްކުރުވާނެ ކަމެކެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވަނީ ދިގުމުއްދަތަކަށް ފައިބަރު ކުނޑިއަށް ހުށަހެޅިގެންނެވެ. ފައިބަރު ކުނޑިއާއި ކުނޑި އެކުލެވޭ ހިރަފުސް ވައިގެ ތެރެއިން ދައުރުވަމުން ގޮސް ހަށިގަނޑަށް އެތެރެވެ، ފުއްޕާމޭގެ އެންމެ އެތެރޭގައި ހުންނަ ވައިކޮތަޅުތަކުގެ ތެރޭގައި ހަރުލައެވެ. މިގޮތަށް ހަރުލުމުން ފުއްޕާމޭގެ ސިލޯށިތައް ހިލިގަނެ، ލަކުނުލައެވެ. އެސްބެސްޓޯއީސިސް އަކީ ތަރައްގީވަމުން އަންނަ ބައްޔަކަށް(progressive disease) ވުމުން ފައިބަރު ކުނޑިއަށް ހުށަހެޅޭތާ 20 އަހަރުވެ ދާއިރުވެސް އޭގެ އަލާމާތްތައް ނުފެނި ހިނގައިދާނެ އެވެ. ނޫނީ ފައިބަރު ކުނޑިއަށް ހުށަހެޅޭތާ 20 އަހަރު ފަހުން ވެސް އޭގެ އަލާމާތްތައް ފެނިދާނެއެވެ. މިހާ ދުވަސްވާއިރު ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނުލައި، ހަރުއަރައި، އާންމުކޮށް ފުއްޕާމޭ ފުފެންޖެހޭ ވަރަށް ނުފުފިދާނެ އެވެ. ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުމަކީ ބަލި ތަރައްގީކުރުވުން ހަލުވިކުރުވައި، ބަލީގައި ކުރިމަތިކުރުވާ ގެއްލުންތައް ބޮޑުކުރުވާނެ ކަމެކެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

މަގުފަހިކުރާ ކަންތައްތައް

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރުވާ ކަންތައްތަކާއި، ހިރާސް އިތުރުވުމުގެ ފުރުޞަތު ބޮޑު ފަރާތްތައް ތިރީގައި މިވަނީ އެވެ.

·         އެސްބެސްޓޯސް ބިމުން ނެގުމުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         އެއަރކްރާފްޓް ނޫނީ އުޓޯމެކޭނިކުންގެ ގޮތުގައި މަސައްކަތްކުރާ މީހުން

·         ފެންހޫނުކުރާ ބޮއިލަރު އޮޕަރޭޓްކުރުމުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         އިމާރާތް ކުރުމުގައި މަސައްކަތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         ކަރަންޓް މަސައްކަތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         ރޭލް ދަގަނޑު ހެދުމާއި މަރާމާތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         ދަގަނޑު ތަޅައި، ކަފައި، ފަތިކޮށް ހެޔޮވަރު ކުރުމުގެ މަސައްކަތުގައި އުޅޭ މީހުން

·         ބޯޓްޔާޑުގައި މަސައްކަތްކުރާ މީހުން

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް ބަރޯސާވަނީ އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުނު މިންވަރާއި، ހުށަހެޅޭތާ ހޭދަވީ މުއްދަތެއްގެ މައްޗަށެވެ. އެސްބެސްޓޯއީސިސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ ނޫނީ ހުށަހެޅުނު މިންވަރު ނޫނީ މުއްދަތު އިތުރުވާ ވަރަކަށް ފުއްޕާމެޔަށް ގެއްލުންވުމުގެ ފުރުޞަތު ބޮޑުވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅިފައިވާ މީހާގެ ފުށުން އޭނާ ދިރިއުޅޭ ގޭގެ އެހެން މީހުންނަށް ނުސީދާކޮށް އެސްބެސްޓޯސް އަށް ފަހަރުގައި ހުށަހެޅިދާނެ އެވެ. އެއީ ފައިބަރު މަސައްކަތްކުރާ މީހުން ލައިގެން ހުންނަ އަންނައުނުގައި އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރު ކުޑިތައް ހަރުލާފައި ހުރުމުގެ ފުރުޞަތު އޮންނާތީ އެވެ. މީގެ އިތުރުން މައިން ތަކުގެ ކައިރީގައި ދިރިއުޅޭ ފަރާތްތަކަށް ވެސް މިފުރުޞަތު އޮވެދާނެއެވެ. އެއީ މައިން ތަކުން ވައިގެ ތެރެއަށް އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރ ތައް ދޫކުރާތީ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އޮންނަނީ އެސްބެސްޓޯސް ހިމެނޭ ފައިބަރު ކުނޑި ނޫނީ ހިރަފުސް ވައިގެ ތެރެއިން ދައުރުވަމުން ގޮސް ނޭވާލާ ނިޒާމަށް އެތެރެވުމުންނެވެ. ނޫނީ އެތެރެއަށް ނޭވާލާއިރު އެސްބެސްޓޯސް އެކުލެވޭ ހިރަފުސް ހަށިގަނޑަށް އެތެރެވުމުންނެވެ. އެސްބެސްޓޯސް އޭގެ ގޮތުގައި ސޮލިޑްކޮށް ނޫނީ ހަރުކޮށް ހުންނައިރު އޭގެ ސަބަބުން ހިރާސް އެއް ކުރިމައްޗެއް ނުވެއެވެ.

ދުނިޔޭގެ ޞިއްޙަތު ޖަމްޢިއްޔާގެ ތަފާސް ހިސާބުތަކުން ދައްކާގޮތުން އެތައް މިލިޔަން މީހުންނެއް އެސްބެސްޓޯސް އަށް މަސައްކަތުގެ މާހައުލުން ހުށަހެޅެއެވެ. ނަމަވެސް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވެފައި ނޫނީ އެސްބެސްޓޯއީސިސް އާއި ގުޅުންހުރި ބަލިތައް ޖެހިފައިވާ މީހުންގެ އަދަދު ދެނެގަނެވިފައެއް ނުވެއެވެ. ނޫނީ ދެނެގަންނަށް އުދަނގޫވެއެވެ. ސަބަބަކީ އަލާމާތްތައް ފެންނަށް 40-30 ވަރަކަށް އަހަރުގެ މުއްދަތެއް (އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުމަށްފަހު) ނަގާތީ އެވެ. ބައެއް ދިރާސާތަކުން ދައްކާގޮތުގައި އެސްބެސްޓޯސް އަށް މަސައްކަތުގެ މާހައުލުން ހުށަހެޅޭ %20 މީހުންނަށް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތި ވެއެވެ. އެސްބެސްޓޯސް ގެ ސަބަބުން ކުރިމަތިވާ އެހެން ބަލިތަކުގެ ތެރޭގައި އަންނަނިވި ބަލިތައް ހިމެނެއެވެ.

·         އިންޓަސްޓިޝަލް ލަންގް ޑިޒީޒް

·         ފުއްޕާމޭގެ ވަށައިގެންވާ ދުލީގެ ތެރެއަށް ފެންއެޅުން

·         ޕްލޫރަލް މީސޯތީލިއޯމާ ކިޔާ ފުއްޕާމޭގެ ކެންސަރުގެ ވައްތަރެއް ޖެހުން (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

އެސްބެސްޓޯސް ހުރެދާނެ އުފެއްދުންތައް

އަންނަނިވި އުފެއްދުންތަކާއި، ބާވަތްތަކުގައި އެސްބެސްޓޯސް ހުރުމަކީ އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ.(މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

·         ކާރުތަކުގެ ކްލަޗް ޕެޑް އަދި ބްރެކި ލިނިންގ

·         އިމާރާތްކުރުމުގައި ބޭނުންކުރާ، ސިމެންތި، ޕުޓީ އަދި ޕްލާސްޓަރު

·         އިންސިއުލޭޝަން

·         ޕައިޕް ރެޕިންގ

·         ބިތާއި، ފުރާޅުގައި ބޭނުންކުރާ ޝިންގްލްސް

·         ވިނައިލް ފްލޯރ ޓައިލް

·         ކަރަންޓް ނަރުގެ ކޭސިންގ ގަނޑު

·         މިލްބޯޑު

·         ޕެޗް އަދި ޖޮއިންޓް ކޮމްޕައުންޑް

·         ތަށިމުށި، އެހަރުކުރާ ތެރަސް

·         ސައުންޑް ޕްރޫފް މެޓީރިއަލް

މީގެ އިތުރުން ގޭތެރޭގައި ބޭނުންކުރާ ބައެއް އެއްޗެހީގައި ވެސް އެސްބެސްޓޯސް ހުރެއެވެ. އެގޮތުން އެސްބެސްޓޯސް ހުރެދާނެ އުފެއްދުންތަކުގެ ތެރޭގައި އަންނަނިވި އުފެއްދުންތައް ހިމެނެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

·         މަސްނޫޢީ ދެލި އަދި އަޅި (ގޭސް ފަޔަރ – ފަޔަރ ޕްލޭސްގައި ބޭނުންކުރާ)

·         ދުއްވާ އެއްޗެހީގެ ބްރެކީގައި އަދި ކްލަޗް ޕެޑް

·         އަލިފާން ނުހިފާ އަންގި

·         ސްޓޯޓޮޕް ޕެޑް

·         ޓޭބަލް ޓޮޕް

·         އަލިފާން ނުހިފާ އަންނައުނު ނުވަތަ ފޮތި – މިސާލަކަށް ފަރުދާ، ރަޖާގަނޑު

·         ޕްލާސްޓިކް، ދަވާދު، ތެރަސް

·         ބަގީޗާގައި ބޭނުންކުރާ ބައެއް އުފެއްދުންތައް (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމަށް ބާރުފޯރުވާ ކަންތައްތައް

މުއްދަތު : އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ ގިނަ ދުވަސްވީ ވަރަކަށް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރު ކުރެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

މިންވަރު : އެސްބެސްޓޯސް އަށް ގިނަ މިންވަރަކަށް ހުށަހެޅިފައިވާނަމަ އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރު ކުރެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

ޞިނާޢަތުގެ ވައްތަރު : ފާރުތަކުގައި ، ނޫނީ މުށީގެ ތެރޭގައި ހުރިނަމަ އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް ނިސްބަތުން ކުޑައެވެ. ނަމަވެސް އެސްބެސްޓޯސް ވައިގެ ތެރެއަށް ދޫކުރާ ތަނެއްގައި މަސައްކަތްކުރާނަމަ، އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރުކުރެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

ޒާތީ ހިރާސް : އެމީހެއްގެ ކިބައިގައި ހުންނަ ކަމަކުން ނޫނީ ކުރާކަމަކުން މިސާލަކަށް ފުއްޕާމޭގެ ބައްޔެއް ކުރިން ހުރުން، ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުން ފަދަ ނޭދެވޭ އާދައެއް ގެންގުޅޭނަމަ އެމީހަކަށް އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުމުން އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރުކުރެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

ވާރުތަވުން : އުފެދުމުގައި "ބީއޭޕީ1"(BAP1) ވިރާސީ ބަހާ ލިބިފައިވާނަމަ އެމީހަކަށް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް އިތުރުކުރެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).  

އަލާމާތްތައް

އެސްބެސްޓޯސް އަށް ދިގު މުއްދަތަކަށް ހުށަހެޅުމަށްފަހު އޭގެ އަސަރު ފެންނަށް ފަށަނީ ފުރަތަމަ އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ 40-10 އަހަރުގެ މުއްދަތެއް ހޭދަވާ ފަހުންނެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024، ލަންގް.އޯރގް، 2024). ނޫނީ އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ 30-20 އަހަރު ފަހުން ވެސް ފެނިދާނެއެވެ. އެސްބެސްޓޯސް ގެ ސަބަބުން ފުއްޕާމޭގައި ލަކުނު އުފެދުން ކުރިމަތިވަމުން އަންނާނީ ވަރަށް ލަސް ލަހުންނެވެ. އެހެންކަމުން ވަގުތުން އޭގެ އަލާމާތްތަކާއި އުދަނގޫތައް ފާހަގަ ނުވެ ހިނގައިދާނެ އެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).  އަލާމާތްތަކާއި، އޭގެ އުދަނގޫތައް ކުރިމަތިވާ މިންވަރު އެކި މީހުންނަށް ތަފާތު ވެއެވެ. އާންމުކޮށް ފެނިދާނެ އަލާމާތްތައް ތިރީގައި މިވަނީ އެވެ.

·         ނޭވާކުރުވުން : މިއީ އެންމެ ފުރަތަމަ ފެންނާނެ އަލާމާތެވެ.

·         ނުފިލާ ހިކި ކެއްސުމެއްހުރުން

·         މެޔަށް ފިތުން، ބާރުވެ، ވާންވުން ނޫނީ މޭގައި ރިހުން

·         މެއިން ތޫލިއަޑެއް ހުރުން ނޫނީ ނިކުތުން

·         އަތްފައިގެ އިގިލިތަކުގެ ކޮޅު ސަމުސަލެއްގެ ކޮޅު ހުންނަ ބައްޓަމަށް ބަދަލުވުން (މެޔޯކްލިނިކް، 2024، ލަންގް.އޯރގް، 2024)

·         ކާހިތްނުވުމާއި އޭގެ ސަބަބުން ބަރުދަން ލުއިވުން (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

·         އާދަޔާ ޚިލާފަށް ވަރުބަލިވެ، ކަސްރަތެއް ވެސް ކޮށް ނުލެވުން (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).

·         ބަރުދަން ލުއިވުން (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).    

ނުރައްކާތައް

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ހުރިނަމަ ފުއްޕާމޭގެ ކެންސަރު ޖެހުމުގެ ހިރާސް އިތުރުވެގެން ދެއެވެ. އަދި އެސްބެސްޓޯއީސިސް ހުރުމާއެކު، ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރާނަމަ މިހިރާސް އެތައް ގުނައަކަށް އިތުރުވެގެން ދެއެވެ. ވަރަށް މަދުފަހަރަކު ފުއްޕާމޭގެ ވަށައިގެންވާ ދުލީގެ ވަށައިގެންވާ ސެލޯށި "މީސޯތީލިއަމް"(mesothelium) ގައި ކެންސަރު އުފެދުމުގެ ފުރުޞަތު އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭތާ އެތަކެއް އަހަރެއް ފަހުން ވެސް އޮވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

އެސްބެސްޓޯއީސިސް އާއި ގުޅިގެން އާންމުކޮށް ދިމާވެދާނެ ނުރައްކާތައް ތިރީގައި މިވަނީ އެވެ.

·         ފުއްޕާމޭގެ ކެންސަރު ޖެހުން

·         ފުއްޕާމޭގެ ވަށައިގެންވާ ދުލިފަށަލައިގައި ކެންސަރު އުފެދުން

·         ފުއްޕާމޭގެ މަސައްކަތް ފޭލްވުން

·         ހިތުގެ ކަނާތް ފަރާތުގެ މަސައްކަތް ހުއްޓުމަށް އައުން (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).   

ދެނެގަތުން

އެސްބެސްޓޯއީސިސް އޭގެ އަލާމާތްތަކާއި ނިޝާންތަކަށް ރިޢާޔަތްކޮށް ދެނެގަތުމަކީ ފަސޭހަ ކަމެއް ނޫނެވެ. ސަބަބަކީ މިބަލީގެ އަލާމާތްތައް ނޭވާލާ ނިޒާމަށް ޖެހޭ އެހެން ބައެއް ބަލީގެ އަލާމާތްތަކާއި އެއްގޮތް ވާތީ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ދެނެގަންނަނީ ބަލިމީހާގެ ޞިއްހީ ހާލަތުހުރިނެތްގޮތް އަހައި އޮޅުންފިލުވުން، އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުމުގެ ތާރީޚް އޮތްގޮތްބެލުން، ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ ނެގުން، ސީޓި ސްކޭން ހެދުން އަދި ފުއްޕާމޭ މަސައްކަތްކުރާ ނުކުރާގޮތް ބެލުން ފަދަ ކަންތައްތައް ފުރިހަމަކޮށްގެންނެވެ. އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅި، ނޭވާލާން އުދަނގޫވުން ފަދަ ކަމެއް ކުރިމަތިވާނަމަ ލަސްނުކޮށް ފުއްޕާމޭގެ ޑޮކްޓަރަކަށް ދެއްކުމަކީ މުހިއްމު ކަމެކެވެ. ޑޮކްޓަރުން ބަލައި ހަދާއިރު އާންމުކޮށް އަންނަނިވި މައުލޫމާތުތައް އަހައި އޮޅުން ފިލުވާނެއެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

·         ކުރިމަތިވެފައިވާ އަލާމާތްތައް އަދި ފެށުނު މުއްދަތު ނޫނީ ދުވަސްވަރު ނޫނީ ހޭދަވީ މުއްދަތު

·         ކުރިން ދެވުނު ފަރުވާ އަދި އެއިން ކުރި އަސަރު

·         ކުރި މަސައްކަތް، މަސައްކަތުގައި ހޭދަވީ މުއްދަތު، މަސައްކަތުގައި އުޅެން ޖެހުނު ގޮތް

·         މަސައްކަތުގައި ބޭނުންކުރި އަދަވާތްތައް އަދި މަސައްކަތުގައި ރައްކާތެރިވުމުގެ ގޮތުން އެޅި ފިޔަވަޅުތައް

·         ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުން އޮތްގޮތް

·         ކުރިން ހަދާފައިވާ ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ، ސީޓީ ސްކޭން ފަދަ ކަންކަމުގެ މައުލޫމާތު  

ޖިސްމާނީ ގޮތުން ހަށިގަނޑު ބަލައި ޗެކުކުރުން

ޖިސްމާނީ ގޮތުން ހަށިގަނޑު ބަލައި ޗެކުކުރާއިރު، ބަލިމީހާގެ ބަލީގެ މާޒީ، ނޫނީ ކުރިން ޞިއްހީ ހާލަތު ހުރިނެތްގޮތް، ކުރާ މަސައްކަތް، އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުމުގެ ހިރާސް އޮތް މިންވަރު ދެނެގަންނާނެ އެވެ. ކަށިގަނޑު އަޅައިގެން ބަލާ ބެލުންތަކުގެ ތެރެއިން ފުއްޕާމޭގައި އެއްވެސް މައްސަލައެއް ނޫނީ ހުންނަށް ނުޖެހޭ އަޑެއް ފަދަ ކަމެއް ހުރިތޯ ދެނެގަންނާނެ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އިމޭޖިންގ ޓެސްޓުތައް

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ދެނެގަތުމަށް އަންނަނިވި އިމޭޖިންގ ޓެސްޓުތައް ހަދައިފާނެ އެވެ.

(ހ) ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ ނެގުން : އެސްބެސްޓޯއީސިސް ހުރެ ގިނަ ދުވަސްވެފައިވާނަމަ ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ އިން ފުއްޕާމޭގައި އާދަޔާ ޚިލާފު ހުދުކަމެއް ފާހަގަ ވާނެއެވެ. އަދި އެސްބެސްޓޯއީސިސް ބޮޑަށް ހުރިނަމަ، އޭގެ އަސަރު ފުއްޕާމޭގެ ދެފަރާތުން ވެސް ފާހަގަވެދާނެ އެވެ. އަދި އޭގެ ސަބަބުން ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ އިން "ހަނީކޮމްބް"(honey comb appearance) ގެ ސިފަ ފާހަގަވާނެ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

(ށ) ސީޓީ ސްކޭން ހެދުން : ސީޓީ ސްކޭން ހަދައިގެން އެސްބެސްޓޯއީސިސް ބަލީގެ ކުރީކޮޅު ބަލިހުރިކަން ދެނެގަނެވިދާނެ އެވެ. އަދި ފުއްޕާމޭގެ އެކްސްރޭ ފަދަ އިމޭޖިންގ ޓެސްޓުތަކުން ފާހަގަވުމުގެ ކުރިން ވެސް ސީޓީ ސްކޭން ހަދައިގެން އެސްބެސްޓޯއީސިސް ހުރިކަން ދެނެގަނެވިދާނެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

(ނ) ފުއްޕާމޭގެ ޓެސްޓު ހެދުން : މިއީ ފުއްޕާމޭގެ މަސައްކަތް ހުރިނެތްގޮތް ދެނެގަތުމަށް ހެދޭ ޓެސްޓެކެވެ. މިޓެސްޓުގެ އެހީގައި ފުއްޕާމޭ އިން އެއްވަގުތެއްގައި ހިފެހެއްޓެނީ ކިހާ މިންވަރެއްގެ ވައި ކަމާއި، ފުއްޕާމެޔަށް އެތެރެވެ، އަދި ބޭރުވާ ވައިގެ މިންވަރު ދެނެގަނެވޭނެ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

ޑައިގްނޯސްޓިކް ޕްރޮސީޖަރ ތައް

ބައެއް ހާލަތްތަކުގައި ފުއްޕާމެއިން ފެން ނަގައިގެން އޭގައި އެސްބެސްޓޯސް ފައިބަރު ކޮޅު ހުރިތޯ ދެނެގަނެވޭނެއެވެ.

(ހ) ބްރޮންކޮސްކަޕީ ހެދުން (bronchoscopy): ބްރޮންކޮސްކަޕީ ގެ މާނައަކީ ކެމެރާއެއް ލައްވައިގެން ފުއްޕާމޭގެ އެތެރެ ބެލުމެވެ. އެގޮތުން މިޓެސްޓު ހެދުމަށް ޓަކައި ނޭފަތުން ނޫނީ އަނގައިން ހިމަ ހޮޅިއެއް އަރުތެރެ ނޫނީ ކަރުތެރެއަށް ފޯރުވައި، އެއަށްފަހު ފުއްޕާމެޔާއި ހަމައަށް ފޯރުވެއެވެ. އަދި މިހިމަ ހޮޅީގެ ކޮޅުގައި ހަރުކުރެވިފައިވާ ލައިޓް އާއި ކެމެރާގެ އެހީގައި ފުއްޕާމޭގެ އެތެރެ ހުރިނެތްގޮތް ބެލެއެވެ.  ނޫނީ ފުއްޕާމެއިން ފެންކޮޅެއް ނޫނީ ސިލޯށި ކޮޅެއް ނެގެއެވެ. އަދި މިސިލޯށި ކޮޅު ބަޔޮޕްސީ ހެދުމަށްޓަކައި ބޭނުން ކުރެވެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

(ށ) ތޮރަސިންޓީސިސް ހެދުން (thoracocentesis): ތޮރަސިންޓީސިސް ގެ މާނައަކީ ފުއްޕާމެއިން ފެން ނެގުމެވެ. އެގޮތުން މިޓެސްޓު ހެދުމަށްޓަކައި އައްސިކުރާ އިންޖެކްޝަނެއް ޖެހުމަށްފަހު، މޭމަތީގެ ކަށިތަކުގެ ދެމެދުން ފުއްޕާމެޔަށް އިންޖެކްޝަން ކައްޓެއް ހަރައިގެން ފެން ނެގެއެވެ. އަދި މިޓެސްޓުގެ އެހީގައި ފުއްޕާމޭގައި ގިނަވެފައި ހުންނަ ފެން ތައް ވެސް ނެގެއެވެ. ބައެއް ފަހަރު މިޓެސްޓު ހަދާއިރު އަލްޓްރާ ސައުންޑް ސްކޭން ގެ އެހީތެރިކަން ވެސް ހޯދަން ޖެހިދާނެ އެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

ފަރުވާ

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ގެ ސަބަބުން ފުއްޕާމޭގެ އެންމެ އެތެރޭގެ ވައިކޮތަޅުތަކަށް ލިބޭ ގެއްލުން އަނބުރާ އިއާދައެއް ނޫނީ ރަނގަޅެއް ނުކުރެވެއެވެ. ފަރުވާ އަމާޒުކުރަނީ ބަލި އިތުރަށް ގޯސްވެގެން ދިއުން ކުޑަކުރުމަށެވެ. ނޫނީ ލަސްކުރުމަށެވެ. އަދި ބަލީގެ އުދަނގޫތައް ލުއިކޮށްދީ، ބައްޔާއި ގުޅިގެން ކުރިމަތިވާ ނުރައްކާތަކުން ރައްކާތެރިކޮށް ދިނުމަށެވެ (މެޔޯކްލިނިކް،2024، ލަންގް.އޯރގް، 2024).

ބަލީގެ ނުރައްކާތެރިކަމަށް ބަލައި  ފޮލޯއަޕް ހަދަމުން ގެންދިއުމާއެކު، ގަވާއިދުން (ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން) އެކްސްރޭ، ސީޓީ ފަދަ ޓެސްޓުތައް ހަދައި، ފުއްޕާމޭ މަސައްކަތްކުރާ ނުކުރާގޮތް ބަލަމުން ގެންދަންވާނެއެވެ. ނޭވާލާ ނިޒާމަށް ކުރިމަތިވާ އިންފެކްޝަންތަކަށް އެދެވޭ ގޮތެއްގައި ފަރުވާ ކުރެވިއްޖެނަމަ، ބަލީގެ ނުރައްކާތައް ކުރިމަތިވުމުގެ ހިރާސް ކުޑަކުރެވިދާނެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024). މީގެ އިތުރުން ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުން ހުއްޓާލުމަކީ ވެސް އެސްބެސްޓޯއީސިސް ގެ ސަބަބުން އިތުރަށް ފުއްޕާމެޔަށް ގެއްލުން ލިބުން ކުޑަކޮށްދޭނެ ކަމެކެވެ. (ލަންގް.އޯރގް، 2024).  

އެސްބެސްޓޯއީސިސް އާއި ގުޅިގެން ކުރިމަތިވާ ނޭވާކުރުވުމާއި، ނޭވާލަން އުދަނގޫވުމުން މިންޖުވުމަށް ފަހަރުގައި އޮކްސިޖަން ގަވާޢިދުން ބޭނުންވެދާނެ އެވެ. ބައެއް މީހުންނަށް ފަހަރުގައި ޕަލްމޮނަރީ ރިހެބިލިޓޭޝަން ޕްރޮގްރާމްގައި ބައިވެރިވުމަކީ ފައިދާހުރި ކަމަކަށް ވެދާނެ އެވެ. ބައެއް ފަހަރު ފުއްޕާމޭ ބަދަލުކުރަން ވެސް ޖެހިދާނެއެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

އެސްބެސްޓޯއީސިސް މެނޭޖުކުރުމަށް ޑޮކްޓަރުން ލަފާދީފާނެ ބައެއް ކަންތައްތައް ތިރީގައި މިވަނީ އެވެ.

·         ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރާނަމަ އެކަން ހުއްޓާލުން : ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުމަކީ އެސްބެސްޓޯއީސިސްގެ ސަބަބުން ފުއްޕާމެޔަށް ލިބޭ ގެއްލުން އިތުރުކޮށްދީ، ބަލި ތަރައްގީވަމުން އައުން ހަލުވިކޮށްދޭނެ ކަމެކެވެ. އެހެންކަމުން ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުން ހުއްޓާލުމަށް އެހީތެރިވެދޭ ކްލިނިކަކަށް ނޫނީ ޞިއްހީ ދާއިރާގެ ފަރާތަކާއި މަޝްވަރާކޮށްގެން ދުންފަތުގެ އިސްތިއުމާލުކުރުން ހުއްޓާލުމަކީ މުހިއްމުކަމެކެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

·         އޮކްސިޖަންގެ ފަރުވާ ދިނުން : އެގޮތުން އޮކްސިޖަން ފޯރުކޮށްދެވެނީ އޮކްސިޖަން ކޮންސެންޓްރޭޓަރ ގެ އެހީގައި ގަވާޢިދުން އޮކްސިޖަން ގުޅައިގެން އުޅެންޖެހިދާނެ އެވެ. ނޫނީ އޮކްސިޖަން ކަނޑައެޅޭ ވަގުތު ތަކެއްގައި ގުޅައިގެން އުޅުމަށް ލަފާދީފާނެ އެވެ.

·         ޕަލްމޮނަރީ ރިހެބިލިޓޭޝަން: މިއީ ފުއްޕާމޭގެ މަސައްކަތް ހަލުވިކޮށް ރަނގަޅުކުރުމަށް ކުރިޔަށް ގެންދެވޭ ޚާއްޞަ ކަސްރަތު ޕްރޮގްރާމެކެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

·         ފުއްޕާމޭ ބަދަލުކުރުން : އެސްބެސްޓޯއީސިސްގެ ނުރައްކާތެރި ޙާލަތްތަކުގައި ފުއްޕާމޭ ބަދަލުކުރަން ޖެހުމަކީ ވެސް އެކަށީގެންވާ ކަމެކެވެ (ލަންގް.އޯރގް، 2024).

·         ބޭސް ބޭނުންކުރުން : އެގޮތުން ދޭ ބޭސްތަކަށް ކިޔަނީ "އެންޓިފައިބްރޯޓިކްސް" އެވެ. މި ބޭސްތަކުގެ އެހީގައި ލަކުނުލުން ގޯސްވުން ކުޑަ ކުރުވައެވެ. ނޫނީ ލަސްކުރުވައެވެ. ނަމަވެސް އުފެދިފައިވާ ލަކުނު ފަސޭހަ ކޮށެއް ނުދެއެވެ (މައި.ކްލެވެލެންޑްކްލިނިކް.އޯރގް، 2024).   

ރައްކާތެރިވުން

އެސްބެސްޓޯއީސިސް ކުރިމަތިވުމުން ރައްކާތެރިވުމަށް ކުރެވޭނެ އެންމެ މުހިއްމު ކަމަކީ އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުމުން ރައްކާތެރިވެ ހުރުމެވެ. ބައެއް ގައުމުތަކުގައި މަސައްކަތުގެ ގާނޫނުގެ ތެރެއިން ވަޒީފާ އަދާކުރާ މީހާ ކުރާ މަސައްކަތާއި ގުޅުވައިގެން ރައްކާތެރިވުމުގެ ގޮތުން އަޅަންޖެހޭ ފިޔަވަޅުތައް ހުރެއެވެ. އެގޮތުން ބޯޓުޔާޑު ފަދަ ފައިބަރު ގެންގުޅޭ ތަންތަނުގައި މަސައްކަތްކުރާ މީހުން އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅުން ކުޑަކުރުމަށްޓަކައި ރައްކާތެރިވުމުގެ ގޮތުން ބޭނުންކުރަންޖެހޭ އަދަވާތްތައް (މިސާލަކަށް، މާސްކު، މޫނުމަތި، އަންގި، ބޫޓު، އައިނު، ގައުން، ފަދަ ތަކެތި) ބޭނުންކުރުމަކީ މުހިއްމު ކަމެކެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).  

ގިނަ ފަހަރު އެސްބެސްޓޯސް އަށް ހުށަހެޅޭގޮތް ވަނީ އެސްބެސްޓޯސް ބޭނުންކޮށްގެން އުފައްދާ ފައި ހުންނަ ތަކެތި ގިނަ ދުވަސްވެ، ހަލާކުވުމުން އެއިން އެސްބެސްޓޯސް މާހައުލުގެ ތެރެއަށް ދޫވުމުންނެވެ. ނޫނީ ދޫކުރުމުންނެވެ. އެގޮތުން ވައިގެ ތެރެއަށް ދޫވާ އެސްބެސްޓޯސް، ނޭވާލުމުގެ ތެރެއިން ފުއްޕާމޭގެ ތެރެއަށް ދިއުމުގެ ފުރުޞަތު އޮވެއެވެ. އެހެންކަމުން އެސްބެސްޓޯސް އިން އުފައްދާފައި ހުންނަ އުފެއްދުންތައް ދޭތެރެ ދޭތެރެއިން މަރާމާތުކޮށް، ނައްތާލަންޖެހޭ ތަކެތި ރަނގަޅު ގޮތުގައި ނައްތާލުމަކީ މުހިއްމު ކަމެކެވެ (މެޔޯކްލިނިކް، 2024).

އެސްބެސްޓޯއީސިސް އިތުރަށް ރައްކާތެރިވެ، ސަލާމަތްވުމަށް އާންމު ދިރިއުޅުމުގައި ވެސް ފަރިތަކުރެވިދާނެ ކަންތައްތައް ހުރެއެވެ. އެގޮތުން ކުރެވިދާނެ ކަންތައްތަކުގެ ތެރޭގައި ހަށިގަނޑަށް ފައިދާހުރި ކާނާ ބޭނުންކުރުން ނޫނީ މިންހެޔޮ ކެއުމުގެ އުސޫލުތަކާ އެއްގޮތަށް ކެއުން ބައްޓަން ކުރުން، ނިދިފުރިހަމަކުރުން، ގަވާޢިދުން ކަސްރަތުކުރުން، އިންފެކްޝަންތަކުން ދުރުހެލިވެ ހުރުމަށް ގިނަގިނައިން ސައިބޯލައިގެން އަތްދޮވުން،  ދުންފަތުގެ ދުމަށް ހުށަހެޅުމުން ރައްކާތެރިވުން، ވައި ނުސާފު ދުވަސްވަރު ބޭރުތެރެއަށް ނިކުމެ ނޫޅުން، އަދި ފިނި ދުވަސްވަރު ފިނިވައި ފުއްޕާމޭގެ ތެރެއަށް ދިޔަ ނުދިމަށްޓަކައި އަނގަޔާއި ނޭފަތް ރުމާލެއް ފަދަ އެއްޗަކުން ނޫނީ މާސްކެއް ފަދަ އެއްޗަކުން ނިވާކުރުން ފަދަ ކަންތައްތައް ހިމެނެއެވެ (ލަންގް.އޯރގް. 2024).

ނޯޓް: މިއީ މައުލޫމާތު ފެތުރުމުގެ ނިޔަތުގައި ލިޔެފައިވާ ލިޔުމެކެވެ.

މައުލޫމާތު

·         https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/asbestosis/symptoms-causes/syc-20354637

·          https://www.lung.org/lung-health-diseases/lung-disease-lookup/asbestosis#:~:text=Asbestosis%20is%20a%20chronic%20lung,exposure%20to%20asbestos%20containing%20dust.

·         https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/22245-asbestosis